Најавата на Билјана Ванковска дека ќе се кандидира за претседател на Републиката изминатите недели отвори дебата за независните кандидати. Има ли шанси независен кандидат да победи на избори? Дали партизираното општество ги задушува независните кандидати? Повеќе драги аналитичари и коментатори заклучија дека не е можно независен кандидат да победи на избори. Според нив, на претседателските избори може да победат единствено кандидати подржани од политичките партии поради екстремната партизација на Македонија, односно поради партикратската форма на македонскиот политички систем. Причините за тоа ги гледаат во сиромаштијата и доминатната улога на државата, наспроти приватниот и граѓанскиот сектор. Градејќи го профилот на независниот кандидат повеќемина сметаат дека тоа треба да биде личност за кого претседателската кандидатура ќе биде врв на политичката или друга, бизнис или научна, кариера и кој треба подолгорочно да ја гради својата претседателска кандидатура.

Ваквите анализи се делумно точни, особено во поглед на последиците – дека не е можна победа на независен кандидат, но и ограничени во поглед на причините. Клучниот проблем е поаѓањето од претпоставката дека учество на претседателски избори треба да се направи само со мотив на победа, а не со други мотиви. Претседателските избори се анализираат само од агол на избор на најдобар кандидат за Претседател, кој е на врв на својата политичка или друга кариера.

Претседателските избори не се анализираат и како можност за афирмација на личности и политики, каузи, интереси, идеи… Во овој случај учеството на претседателски избори не е за победа, туку за афирмација. Како илустрација, ми се чини дека кандидатурата на Стојанче Ангелов, од Достоинство, не е за победа, туку за афирмација на каузата на бранителите, војниците и полицајците. И неговата кандидатура е веќе донекаде успешна, бидејќи ја поттикна Владата да го решава проблемот на вработувањето на професионалните војници.

Read more

Оваа, 2014 година, без разлика дали ќе има предвремени парламентарни избори, може да биде запаметена како година на претседателски избори со значење. Претседателски избори со значење не поради историскиот период што нѐ очекува, бидејќи кај нас секој период е со историско значење, туку поради фактот дека успешни претседателски избори ќе имаме само со претседателски кандидати што можат да ја надминат поддршката од политичката партија што ги предлага, што можат да обезбедат поддршка и од други партии и независните гласачи.

Во целиот период по независноста, поради етничката поделба на гласачите во Македонија, победува претседателски кандидат што добил поддршка надвор од симпатизерите на политичката партија што го предлага. За претседателските кандидати на ВМРО-ДПМНЕ и на СДСМ во минатото таа поддршка ја обезбедувале ДПА и ПДП. Таа поддршка често беше поддршка на врвовите на тие политички партии, но не и нивните симпатизери, и најчесто постоеја обвинувања дека поддршката е со полнење на гласачките кутии. Тоа се промени во 2009 година, кога на тогашните претседателски избори отсуствуваше полнење кутии, но успехот на претседателските избори беше обезбеден со намалување на прагот на излезеност на гласачите на 40 отсто од претходните 50 отсто и со истовременото одвивање на локалните избори. Немаше полнење кутии, но поради намалениот праг на излезеност и истовременото одвивање на локалните избори не постоеше притисок кандидатите да бараат поддршка од други политички партии.

Read more

Изминатите недели беа објавени две истражувања, за првпат „Глобално водство, соседство и односи со Бугарија“  и по трети пат  „Спорот за името 2013“, во издание на МЦМС и ИДСЦС, а мое авторство. Двата извештаи ги третираат  односите на соседите со Македонија, за што се осврнав во „Србофилија?“, како  и два важни предизвици: договорот за добрососедство со Бугарија и спорот за името, вклучувајќи и од аспект на можни решенија.

Односите со Бугарија, според секој втор граѓанин се оптоварени со историјата и различното толкување на историјата, а секој десетти смета дека е проблем  теснопартиското дејствување на националните политичари. Граѓаните во Македонија ја чувствуваат Бугарија како пријателска или неутрална (53,4%),  голем е бројот на граѓани кои ја чувствуваат како непријателска (43,4%), а перцепцијата за пријателство со Бугарија, од 2008 г. кога изнесувало 74,7%,  има тренд на намалување. На добрата страна, огромно мнозинство граѓани сака подобрување на односите со Бугарија (87,8%), сметаат дека склучувањето на договорот за добрососедство е од  важност (85,4%) и очекуваат поддршка од Бугарија на патот во ЕУ (87,5%). Граѓаните се релативни оптимисти во односот на договорот за добрососедство и очекуваат договорот да се склучи за една година или не подоцна од две до пет години.

Read more

Пред педесетина години, еден многу познат политичар рекол „Ich bein ein Berliner“ (Јас сум берлинец) во знак на солидарност со граѓаните на Берлин. Денешниот коментар го насловив „Ik ben Nederlands“ (Јас сум Холанѓанец) во знак на солидарност со Холандија.

Поводот е неодамнешното пишување на дневен весник, на насловната страна, со наслов „Холандската амбасада финансира опозиција и создавање парадржавни системи во Македонија“. Што пишува весникот? Холандската амбасада  објавила повик за поддршка на медиуми, со кој весникот обвинува дека ќе се финансира, со 80.000 Евра, отворање на нов дневен весник и четири портали блиски до опозицијата и дека тоа се врши на нетранспарентен начин. Тоа е само основа за градење на теза дека Холандија тоа не би го направила доколку не блиска со опозицијата и албанските партии во Македонија и дека со тоа намерата е да се работи  против актуелната владејачка гарнитура и против Република Македонија. За поткрепа на тезата весникот тврди дека Артан Груби и „Разбуди се“ се финансирани од холандската амбасада, исто како и ЛБГТ центарот и геј-парадите. И Холанѓаните никогаш не финансирале нешто општествено корисно како образование, претприемништво, земјоделие или култура.

Многу ретко реагирам на пишување на весници, поаѓајќи од тоа дека секој има право на своја уредувачка политика. И нема потреба да бидам дрвен адвокат, Холанѓаните веднаш одговорија со факти на сите тврдења на весникот. Немаше да се солидаризирам доколку написот останеше изолиран. Но написот не остана на маргините, туку беше пренесен од новински агенции и неколку национални телевизии. Затоа имам потреба да се солидаризирам со Холандија и да им порачам, и јас сум Холанѓанец. Јас сум убеден дека Холандија била, е, и ќе биде наш пријател, и дека повеќето граѓани ја чувствуваат како таква – пријателска.

Read more

Уште не стивнаа коментарите за украинизација и османизација на Македонија, кои, како што коментирав  во „Македонија не е Украина“ имаат иста функција на потикнување на страв,  се постави прашањето „до каде може да стаса оваа србофилија“? Поводот е изјавата за заеднички амбасади на земјите од регионот, а аргументацијата се споменикот на Цар Душан, изградбата на Офицерскиот дом, продажбата на земјата каде била куќата на Мајка Тереза, заедничката владина седница со Србија, заедничките полициски патроли и гранични центри со Србија. Србофилија имало и кај медиумите, граѓанското општество и интелектуалците. И така таа „владина србофилија дава свои резултати и кај македонските граѓани кои сметаат дека најдобриот сосед е Србија“.

Поради селективноста на аргументите, односно памфлетскиот карактер на тезите, можеби и не треба да се коментираат или може лесно да се побијат, но сепак темата заслужува повеќе дебата. Неколку примери за лесно побивање.  Како е србофилија продажбата на земјата каде била куќата на Мајка Тереза, ако истовремено е изградена Меморијална куќа на Мајка Тереза, воведена државна награда „Мајка Тереза“, преименуван е Клиничкиот центар (најголемата болница во земјата) и булеварот Водњанска во Скопје во Мајка Тереза!? Како е србофилија наводното игнорирање на ставовите на Српската православна црква (СПЦ) кон Македонската православна црква, кога е во затвор Зоран Вранишковски (според СПЦ нивни владика), а неговата црква е нерегистрирана? Или обратно, дали Албанија треба да ја чувтсвуваме непријателска само поради тоа што службено ја употребува привремената референца?

Точно е дека граѓаните на Македонија, според неодамна објавеното истражување на МЦМС, за најпријателски сосед ја сметаат Србија. Исто така  граѓаните етнички Македонци и етнички Албанци имаат различни перцепции за најпријателски сосед, додека за едните тоа е Србија, за другите тоа е Албанија. Зошто граѓаните ја перцепираат Србија како најпријателски сосед? Перцепцијата за најпријателска земја, тесно е поврзана  со најдобрите лични искуство, како и најдоброто познавање на историјата и културата. Покрај културните врски, секако важни се и економските и политичките односи.

Read more

Стана практика, секој декември, по (не)одлучувањето во Брисел, да се коментираат евроатлантската ориентација и перспективи на Македонија. Деновиве може да се прочитаат многу коментари и изјави, најдобар показател дека во Македонија имаме јавна дебата за стратешката ориентација. Според Стево Пендаровски „релевантните политички субјекти треба да се договорат за две работи: дали нашите стратешки цели утврдени во 1990-тите остануваат истите или не, и ако одговорот е позитивен, тогаш каков компромис треба да направиме за да се интегрираме“, а според Билјана Ванковска во „Нека се носат во…Украина“: „треба трезвена политика во која ќе почнеме сами да си ги решаваме проблемите…“ и да не трчаме по оној кој го обожаваме (ЕУ), туку да свртиме грб и чекаме да покаже интерес, додека за Ѓакуш Кабаши на земјава и претстои украинизација.

Кабаши во колумната: „По Брисел: украинизација на Македонија“, наведува дека Македонија, со зависноста од кредитите и недостигот на демократско владеење, е блиску до украинско сценарио. Според авторот показател за блискоста на таквото е барањето алтернативи во Русија („Јужен тек“), Кина и Индија. Авторот заклучува кога ќе пресушат европските кредити, руските понуди и енергенси, без вистински европска влада и силни медиуми, Македонија има многу повеќе шанси да стане Киев отколку да заличи на Загреб.

Прво да не идеализираме, зошто јас не би сакал да заличиме на Загреб, во некои аспекти. Хрватска имаше најмала поддршка за ЕУ. Со референдумите во Хрватска, пред се со можниот референдум против употреба на кирилицата, односно азбуката и јазикот кој го употребува 30% од населението, не сум сигурен дека тоа е идеалот. Дали е идеал во Македонија да се одржи референдум за неупотреба на латиницата?

Дали украинизацијата на Македонија е реален ризик или заплашување на граѓаните етнички Албанци? Според двата употребени критериуми, долг и демократија, Македонија е далеку од украинизација. Македонија има долг од околу 30 отсто од БДП, Украина од 40 отсто со тренд за 2014 година од 48 отсто. Фридом хаус ја класифицира Македонија како полуконсолидирана демократија, заедно со Романија, Бугарија, Србија, Црна Гора и Хрватска, додека Украина е хибриден режим (меѓу авторитарен и демократски), како и тој во Албанија. И доколку постои ризик во управувањето на јавните финансии и од авторитарни трендови, Македонија не е Украина, поради како што Ванковска забележува, Македонија за разлика од Украина, има основен општествен договор.

Read more

Изминатиот викенд, во неговото родно село Куну, беше погребан Нелсон Мандела, легендарниот борец против апартхејдот. Борбата против апартхејдот е една од работите кои му донела признание на Нелсон Мандела, но неговата величина е заснована на нешто друго. Тоа нешто друго можеби е најдобро изразено во зборот „тата“ или татко на неговиот јазик коса, бидејќи Нелсон Мандела често е опишуван како татко на нацијата. Да бидеш борец против апартхејдот е постигнување, но да бидеш татко на нацијата е инспиративно лидерство. И тоа татко на мултикултурна нација како Јужноафриканската република (ЈАР), поделена од долгогодишната политика на апартхејд. Но сликата не е црна и бела, таа е многу поразнолична. Не сите црни се само црни, и не сите бели се само бели: во ЈАР живеат четири раси: црни (79,5%), обоени-мешани (8,9%), бели (9,2%) и азијати/индијци (2,5%), а службени се 11 јазици: африканс (настанат од холандскиот јазик), англиски, јужен и северен ндебеле, јужен и северен сото, свази, цонга, цвана, венда, коса и зулу. Коса, мајчиниот јазик на Мандела го говорат 18 проценти од населението на ЈАР.

Како еден африкански националист, комунист и револуционер (коосновач на борбена група во 1961 година) стана татко на нацијата. Секако дека неговата одлучност и посветеност на борбата против апартхејдот е носечки столб на инспиративното лидерство. Но и Роберт Мугабе, претседателот на Зимбабве, е посветен борец за слобода, но ќе замине како изолиран диктатор.

Посветеноста на Мандела кон помирувањето е тоа што ќе го направи татко на нацијата. Мандела разбира дека неговото движење Африкански национален конгрес (АНЦ) не може да постигне воена победа, и дека напуштањето на белците ќе доведе до девастација на економијата. Мандела е африкански националист, чиј поглед е на долгорочните добивки. Оттука, помирувањето, а не целосна победа е клучот за успех , клучот за прогрес и благосостојба на нацијата. Првиот чекор на помирувањето е воспоставувањето на политички дијалог со своите непријатели: Де Клерк од Националната партија (НП) – про-апартхејд и Бутелезе од Инката (Зулу сепаратистичка партија). Политичкиот дијалог воспоставен со целосна поддршка и вклученост на меѓународната заедница и Западот, води кон Влада на национално единство на поранешните непријатели, по првите демократски избори во 1994 година. Во политичкиот дијалог Мандела ќе направи значајни отстапки од сопствените и целите на АНЦ, како воведувањето на девет провинции со своја администрација, како компромис меѓу АНЦ-барањето на унитарна држава со мнозинско владеење и тие на НП за федерација на територијални единици засновани на расна/етничка основа. Или, пак, гаранциите за здржување на белците во администрацијата. Или отстапување од широка социјалистичка национализација.

Read more

Во претходниот дел коментирав за меѓусебната поврзаност помеѓу наследството, идентитетот и именувањето на места и/или комеморациите на личности и настани. Во полемика, без дијалог, се води јавната расправа пред сè поврзана со „Скопје 2014“, и од внатреетнички аспект, како и од меѓуетнички аспект. Во таквата расправа нема простор за комплексноста на историјата и можноста да постојат два или повеќе различни погледи, толкувања…

Од меѓуетнички аспект, реакциите на комеморацијата на Цар Душан, односно поставувањето на негов споменик во Скопје, покажува голема општествена неподготвеност да се прифати комплексноста на историјата и мултикултурниот карактер на Македонија. Без навлегување во историска расправа за Цар Душан, може да се посочи дека основата на критиките за комеморацијата на Цар Душан е неприфаќање на мултикултурноста на Македонија. Таквата теза може да се потврди со селективноста на аргументите.

Еден од аргументите против е дека Цар Душан е окупатор на Македонија. Тоа е аргумент, само ако српската етничка заедница не се гледа како составен дел од мултикултурна Македонија. Истите аргументи може да се употребат во повеќе случаи. Прв пример: Мустафапашината џамија во Скопје, која е комеморација на Мустафа Паша, заповедник на Скопје и отомански везир. По повеќе години заврши реставрацијата на џамијата и нејзиното отворање беше со присуство на потпретседателот на Владата на Владата на земјата наследничка на империјата која владеела со Македонија пет века. Сите ја поздравија реставрацијата, без расправа во кое својство Мустафа Паша бил во Скопје. Втор пример: во 2009 година се обновени германските воени гробишта во Прилеп во кои се погребани над 1.800 војници погинати на Македонскиот или Солунскиот фронт во Првата светска војна. На отворањето учествуваат тогашниот македонски министер за одбрана Коњановски и германскиот заменик министер за одбрана Кристијан Шмит. Шмит го означува моментот за чин на македонско-германско пријателство и рече: „Ние тука стоиме над гробовите на многу паднати војници кои треба да ги почитуваме. Токму ова стоење над тие гробови треба да значи едно помирување помеѓу сите народи.“ Токму така, прифаќањето на комплексноста на историјата и постоењето на два или повеќе погледи е почетокот на помирувањето.

И трет пример: комеморацијата на Кемал Мустафа Ататурк по кого се именувани најмалку три училишта во Македонија последните неколку години. Величан како татко на модерна Турција и како секуларист, малкумина воопшто ќе споменат дека Ататурк ја врши размената на население, во кое се протерани еден и пол милиони христијани, или пак дека е обвинуван за наводен геноцид врз Ерменците, а на карактерната страна дека бил зависник од алкохол.

Read more

Минатата недела поврзано со случајот „Конгреси и Манастирит“ (Kongresi i Manastirit) коментирав за меѓусебната поврзаност помеѓу наследството, идентитетот и именувањето на местата. Тогаш констатирав дека именувањата на места може да биде контроверзно во сите општества, но уште повеќе во мултикултурните општества, како македонското, каде наследството и идентитетот и натаму продолжуваат да ја привилегираат етничката димензија, за сметка на другите димензии. И уште не заврши јавната дебата за именувањето на училиштето „Конгреси и Манастирит“, започна јавната дебата околу поставувањето на спомениците на Јосип Броз – Тито и цар Душан.

Денешните расправи ме вратија назад во 1991/92 година, кога за првпат во независна Македонија се поведе расправа  за наследството, идентитетот и именувањата или комеморацијата на личности и настани. Тогаш градот Скопје направи обид за промена на имиња на улици. Тоа предизвика лавина од јавни реакции, тогаш во одбрана на ЈНА и Црвената Армија. Јавно ја подржав промената на имињата на булеварот ЈНА и Црвената армија, и покрај тоа што служев во едната од нив,  бидејќи сметав дека, и покрај славата на двете армии од Втората светска војна, повоената историја не е славна. Црвената армија ги задушила слободарските барања во Унгарија, Чехословачка… ЈНА во тоа време само што ја ограби Македонија, до вадење на штекери од воените касарни, а веќе до гуша беше во војните во Хрватска и Босна и Херцеговина. За мене славата на ЈНА потона во трагедијата на уништувањето на Вуковар. И промената на имињата, не мора да се заврши со бришење на историјата, Црвената армија може да биде заменета со историската битка за Сталинград. На тој начин се слави доброто од таа историја, без да се глорифицираат и сторените злосторствата.  По многу години, тие улици и и службено добија нови имиња, беа избришани и заменети со нови имиња. Но сега, по повеќегодишна временска дистанца, без протести.

Read more

Случувањата во врска со  „Kongresi i Manastirit”, училиште во Чаир – Скопје, уште еднаш потврди дека именувањето на места, особено именувањето на училишта и улици може да создаде „арена“, јавен простор каде што општествените групи дебатираат за меѓусебната поврзаност помеѓу наследството, идентитетот и именувањето на местата. Именувањета на места може да биде контроверзно во сите општества, но уште повеќе во мултикултурните општества, како македонското, каде наследството и идентитетот и натаму продолжуваат да ја привилегираат етничката димензија, за сметка на другите димензии.

Спротивно на меѓународната практика, малку внимание се посветува на именувањето на училиштата во Македонија, а законската рамка не е јасно по тоа прашање.

Во именувањата на училиштата, по 2001 година, постоеја спорни случаи како тие во село Шемшево, општината Јегуновце (2006 г.), Гостивар (2006-2009 г.), како и тие во Чаир од минатата година. За жал, јавноста беше запознавана со проблемите, но не и со позитивните решенија на некои од нив. Спорниот случај во Шемшево се реши со именување на училиштето според населеното место Шемшево. Гостиварскиот случај е слика на сегашниот за „Kongresi i Manastirit”. Во 2006 година, училиштето „Братство-единство“ во Гостивар се преименува во „Bashkimi-Башкими“. Ваквото именување беше оспорено и доведе до бојкот на наставата од учениците неетнички Албанци. За сегашниот контекст важно беше, што тогаш, во 2009 година, имаше и случај до Уставниот суд кој под претседателство на Трендафил Ивановски  одлучи, со мнозинско одлучување, да не ја проценува законитоста при спроведувањето на членот 14 кој наведува дека името треба да биде испишано на македонски јазик, констатирајќи дека името било испишано на кирилско писмо. Покрај надгласувањето, двајца судии имаат одделно мислење дека зборот „Башкими“ нема значење на македонски јазик и затоа треба соодветно да се толкува. Подвоеноста на Уставниот суд е јасен показател дека законската регулатива за именување на училишта не е доволно јасна, и е потребно подобрување на законските одредби.

Но за разбирање не е неопходно да постојат јасни законски одредби, потребна е и волја. Во Гостивар тоа што не можеше да се реши по судски пат, се реши во 2009 година низ дијалог: училиштето се преименува во „Единство – Bashkimi – Birlik“ („единство“ на македонски, албански и турски јазик). И секако, јавноста не дозна за позитивното решение, како што не знае за други позитивни  примери како двојните имиња, како тоа „Братство – Миѓени“ во Тетово или пак за консензуалната одлука за името „Сами Фрашери“ на новото средно училиште во Куманово во 2010 година.

Што можеме да научиме од последниот случај со „Kongresi i Manastirit”?

Read more